कागले लगेको भाषाको कान
-युग पाठक
केही हप्तायता ‘नेपाली भाषा बचाऔा अभियान–०७२’का नाममा छापिएको एउटा फ्लेक्स बोर्डले हल्लीखल्ली मच्चाएको छ । फ्लेक्समा ‘राष्ट्रिय विभूति गौतम बुद्ध कि रास्ट्रिय बिभुति गउतम् बुद्ध ?’ जस्ता तीन तुलनात्मक उदाहरण दिइएका छन् । र, गुहार लगाइएको छ– लौ न, भाषा भत्काएर गल्र्यामगुर्लुम ढाल्न लागे । त्यसो त शरदचन्द्र वस्तीको नेतृत्वमा ‘भाषा बचाऊ’ अभियान चल्न लागेको ०६८ सालदेखि नै हो । वेलावेला वस्ती आफौ र उनका समर्थकले प्राडाहरूले भाषा बिगारेको आरोप लगाएर लेख्ने/बोल्ने गरिआएकै हुन् । तर, अचानक यो विवादले आमसञ्चार तताएको चाहिँ माथि उल्लेखित फ्लेक्स बोर्ड सामाजिक सञ्जालमा छ्याप्छ्याप्ती भएपछि हो । के परिमार्जित भनिएको हिज्जेको नियमले उक्त फ्लेक्स बोर्डमा भएकै जस्तो सबै अक्षरलाई छुट्याएर लेख्ने प्रस्ताव गरेको हो त ? वास्तवमा यो कथित् भाषा विवाद के हो ? यो रचनात्मक बहस हो कि नाक ताकेर औंलो उज्याउने विवाद ? यतातिर पनि बहस गर्नु आवश्यक देखिएको छ ।
बहस कि जिद्दी ?
अहिले चलेको विवाद भाषालाई लोकतान्त्रिक र रचनात्मक बनाउने बहस होइन, भाषा विवाद पनि होइन, फगत हिज्जेको विवाद हो । यस्ता विवाद इतिहासमा पटक–पटक चल्दै आइरहेका छन् । पचास वर्षदेखि खासखास शब्दलाई ह्रस्व लेख्ने कि दीर्घ लेख्ने भनेर विवाद गरिएको छ र यो विवाद टुंगोमा पुग्ने कुनै छाँट छैन । पटक–पटक भाषाविद्हरू गोष्ठीमा जुट्छन् र विवादलाई बल्झाएर फर्कन्छन् । विवादको पछिल्लो एपिसोड नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले ०६७ मा आयोजना गरेको ‘नेपाली भाषा संगोष्ठी’को हिज्जे परिमार्जन गर्ने निर्णयपछि सुरु भएको हो भनिएको छ । यो गोष्ठीमा सहभागीमध्येकै एक भाषाविद् शरदचन्द्र वस्तीको अगुवाइमा अर्को वर्ष त्यो निर्णयविरुद्ध ‘ललितपुर घोषणापत्र’ जारी भयो । अहिले आएर सुधारवादी खेमाका प्रा. हेमाङ्ग राज अधिकारीविरुद्ध अख्तियारमा उजुरी हालिएको छ भने परिमार्जनको निर्णय तत्काल रोक्न माग गर्दै सर्वोच्च अदालतमा मुद्दा दायर गरिएको छ । भाषाको सार्वजनिक बहसका नाममा केही शब्दका हिज्जे यस्तो शुद्ध कि उस्तो शुद्ध भनेर ढिपी गरिएको छ । यस्तो महसुस हुन्छ कि भाषामा आफ्नो वर्चस्व कायम गर्न चाहने गुटैपिच्छेको जिद्दी चलिरहेछ । १९९१ सालमा ‘नेपाली भाषा प्रकाशिनी समिति’ले छापेको ‘नेपाली कसरी शुद्ध लेख्ने’ भन्ने पुस्तिकामा जे नियम छापिएको छ, त्यही हुनुपर्छ, त्यसमा टसका मस पार्न हुँदैन भन्ने वस्ती समूहको जिद्दी छ । वस्ती समूहकै सदस्य केदार शर्माका अनुसार ‘नेकशुले ०६९’ त्यही पुरानो नियमको नयाँ संस्करण मात्र हो । यो भाष्यका अनुसार सुधारवादीले बनाएको नयाँ नियमले नेपाली भाषा भत्काएर ध्वस्त बनाइसक्यो । उता सुधारवादीहरूको दाबी छ– हिज्जेका केही नियम फेरेर सजिलो र बोलीचालीको उच्चारणसँग नजिक हुने गरी सुधार गरिएको हो । भाषा भनेको केवल शब्द होइन र भाषाको विकास हुनु वा नहुनु हिज्जेको एकाधिकारको विषय होइन । कुनै पनि शब्दले अर्थ निर्माण गर्दा बोलिएको संकथनको सन्दर्भ, वाक्यले बोक्ने समय सन्दर्भ तथा सामाजिक–सांस्कृतिक व्यवस्थालगायत अनेक सन्दर्भलाई एकैचोटि तानेर ल्याइराखेको हुन्छ । त्यसैले फूल र फुल लेख्दा अर्थमा फरक पर्छ भनेर जिद्दी गर्ने वेला के ख्याल राख्नुपर्छ भने जनजीवनमा कुखुराले ‘फुल’ पार्न छाडिसक्यो र ‘अन्डा’को व्यापार फस्टाइसक्यो । जनजीवनले अप्ठ्याराहरू आफौ फुकाउँदै जान्छ, भाषाविद्को शुद्ध नियम पढेर ह्रस्व फुल खोज्न कोही बजार जाँदैन । यद्यपि लेख्य भाषामा अधिकतम् एकरूपता हुनु भाषाको आवश्यकता हो । तर, अहिले चलेको विवाद भने भाषाको राजनीतिसँग बढी सम्बन्धित छ भन्ने तथ्य क्रमश: उजागर हुँदै छ । यसको सबैभन्दा टड्कारो उदाहरण हो व्यापक प्रचारमा ल्याइएको फ्लेक्स । फ्लेक्सले भन्छ– ‘प्रधानमन्त्री कि प्रधान् मन्त्रि ?’, ‘गौतम कि गउतम् ?’ ।
कथित् सुधारिएको हिज्जेको नियमले के शब्दहरूलाई यसैगरी फुटाउँछ त ? भएभरका जम्मै संयुक्त अक्षरलाई टुक्रा गरेर लेख्ने नियम बनाइएको हो त ? प्रा. हेमाङ्ग राज अधिकारीका अनुसार त्यसो कसैले कहिल्यै भनेको छैन । यिनै अधिकारी अहिले भाषा बिगारेको आरोप खेपिरहेका छन् । अधिकारीकै संयोजकत्वमा आयोजित गोष्ठीले नयाँ नियम पारित गरेको थियो । उनको कुरा सुन्ने हो भने द्द, द्य, क्त, द्व जस्ता केही संयुक्त अक्षरलाई छुट्याएर हलन्त गर्ने भनिएको हो, त्यो पनि विद्यार्थीको सिकाइलाई सजिलो पार्न । फ्लेक्समा भएको जस्तो प्रधानमन्त्रीको प्र र त्र, तथा ज्ञ, क्ष लगायतलाई टुक्र्याउने भनेको होइन । स्पष्ट कुराचाहिँ के भने फ्लेक्समा भएको जस्तो आधा अक्षर (न्) र मात्रा (गौतमको गौ लाई ौ हटाएर गउ) समेत छुट्याएर अलग्गै लेख्ने भनेर कसैले भनेको छैन । वस्तीको तर्क छ– केही संयुक्त अक्षर मात्र टुक्र्याउने कुरा सुन्दा सजिलो छ, तर नियम नै बनाइसकेपछि भोलि गएर सबै संयुक्त अक्षर टुक्रा गर्ने सम्भावना हुन्छ । यो आशंका जायज हो, तर आशंका मात्र । प्रश्न उठ्छ– सुधारिएको हिज्जेले सबै संयुक्त अक्षर छुट्याउँछ, सबै आधा अक्षरलाई हलन्त गर्छ, मात्रा पनि छुट्याउँछ भन्ने वस्ती समूहले पनि मानेको हो कि होइन ? सम्भावनालाई तर्क गर्न सकिन्छ तर तथ्य बनाएर प्रचार गर्न पाइँदैन । फ्लेक्समा दिइएको उदाहरणले भने तथ्यसंगत तर्क गर्दैन, केवल झुटमा टेकेर जिद्दी मात्रै गर्छ ।सर्वोच्च अदालतमा हालिएको रिट निवेदनमा भनिएको छ, ‘नेपाली वर्णविन्यासको सम्बन्ध सृष्टि, अध्यात्म, तन्त्र, ज्योतिष आदि शास्त्रसँग समेत गहिरो रूपमा सम्बन्धित छ ।’ वास्तवमा हिज्जेको विवाद बहकिएर अन्तै पुगिसकेको छ ।
शुद्ध–अशुद्धको खेल
नेपाली (गोर्खाली) व्याकरण लेखनको सुरुवात पण्डित हेमराजको ‘चन्द्रिका’ (वि.सं. १९६९) बाट भएको मानिन्छ । त्यहाँदेखि यहाँसम्म लेखिएका व्याकरणले संस्कृत भाषाको पाणिनी व्याकरणलाई आधार मानेका छन् । संस्कृतको विरासतबाट आएका पण्डितहरूले भाषाको नेतृत्व गरेकैले शुद्ध र अशुद्धको कठोर नियम संस्कृतबाटै नेपालीमा पनि भित्रिएको हो । मान्छेलाई नै छुत–अछुत, शुद्ध–अशुद्धमा बाँड्ने परम्पराबाटै यस्तो कठोरता आएको हो । यो पंक्तिकारकै अनुभवले के भन्छ भने यो भाषा शुद्धसँग लेख्न सकिन्छ भन्ने हिम्मत केटाकेटी वेलामा हामीलाई भएन । अझ मातृभाषा नै फरक भएका मेरा साथीहरूको के हालत भएको होला भनेर अहिले अनुमान हुन्छ । संस्कृत कठोर अनुशासनमा बाँधिएको भाषा हो । त्यसमाथि हिन्दू वर्णव्यवस्थाअनुरूप उच्च जातका ब्राह्मणले मात्र पढ्न सक्ने–पाउने गरी एक्ल्याएर यो भाषालाई लोकजीवनबाट कटाइयो । फलस्वरूप जनजीवनबाट संस्कृत लोप भएर गयो । तर, यही भाषाबाट बनेका अरू भाषाले जनजीवन र सामाजिक–सांस्कृतिक परिवेशअनुसार आफूलाई बदल्दै ल्याए । संस्कृतबाटै बनेको हुनाले यसको विरासत नेपाली भाषाले पनि बोक्नैपर्ने हुन्छ । तर, नयाँ परिस्थितिअनुसार यसले कसरी आफूलाई सिकाइ र दैनिक व्यवहारमैत्री बनाउँछ, त्यो महत्त्वपूर्ण कुरा हो । शुद्ध र अशुद्धको कठोर नियमबाट पछि हटेर लोकतान्त्रिक र सरल व्यवहार नदेखाई यसलाई धरै छैन । भनिन्छ, नियम फेरिएकोले पुरानो पारामा पढेका शिक्षकलाई दु:ख भयो । तर, शिक्षकले नै विचार गर्नुपर्ने कुरा चाहिँ के हो भने उसले आलोचनात्मक ढंगले पढाउन सक्छ कि सक्दैन ? साना नानीहरूलाई शुद्ध–अशुद्धको खेलबाट आतंकित नगरी स्वाभाविक रूपले आफ्ना कुरा लेख्न र भन्न सिकाउन सकिँदैन ? अलि ठूला भएका विद्यार्थीलाई विद्या लेखे पनि हुन्छ, विद्या लेखे पनि हुन्छ, तर द्य अक्षरचाहिँ द र य मिलेर बनेको हो भनेर पढाउन सकिँदैन ? हुर्किसकेका विद्यार्थीलाई त फरक नियमको विवादका बारेमा पनि बताउन सकिन्छ नि । यही चाहिँ शुद्ध हो नत्र अशुद्ध हुन्छ भनेर किन आतंकित पार्ने ? विद्वान्हरू भन्छन्– संस्कृतमा पनि ह्रस्व दीर्घ लेखनमा स्पष्टता छैन । सुधारिएको नियमले अगाडिका र बीचका सबै ह्रस्व गर्ने र अन्तिमको इकार भए दीर्घ, उकार भए ह्रस्व गर्ने भन्छ । भाषा विज्ञानका विज्ञहरू नेपाली जिब्रोले ह्रस्व र दीर्घको उच्चरण फरक नगर्ने बताउँछन् । त्यस हिसाबले संस्कृतका अनेक नियम याद गरेर पनि कहिल्यै शुद्ध लेख्न नसकिने शुद्ध–अशुद्धको आतंकबाट मुक्त हुनु खराब कुरा हो ? हिज्जेलाई यस अर्थमा सरल गरिनु कसरी भाषा बिगार्नु हो ? व्यापक प्रयोगमा जाँदा जुन सजिलो हुन्छ, मान्छेले त्यसैलाई आत्मसात् गर्छ । अहिले लगभग सबै पत्रपत्रिकालगायत आमसञ्चारमा ह्रस्वदीर्घको यही नयाँ नियम चलिसकेको छ । शहीदको साटो सहिद लेख्ने चलन स्थापित भइसक्यो । संस्कृत भाषाबाट सीधै आएका तत्सम शब्द कम हुँदै गइसके र तद्भव तथा आगन्तुक शब्दले शब्दकोशको व्यापक हिस्सा ओगटिसक्यो । कैयौा पत्रपत्रिकाले त प्रुफ रिडरको पद नै हटाइसके र पत्रकारले आफौ प्रुफ रिडरको पनि जिम्मेवारी सम्हाल्नुपर्ने अवस्था छ । यस्तो अवस्थामा सजिलो नियम नै व्यापक प्रयोगमा आउने निश्चित छ ।
संस्कृत परम्परा र भाषा विज्ञान
अहिलेको विवाद संस्कृतको व्याकरण परम्परा र आधुनिक भाषा विज्ञानबीचको टक्कर पनि हो । भाषा वैज्ञानिकहरूका अनुसार नेपाली जनजिब्रोले ञ, ण, श, ष र ऋ उच्चारण गर्दैन । कुन ध्वनि उच्चारण हुन्छ र कुन हुँदैन भन्ने तथ्य आधुनिक उपकरणको प्रयोगबाट पुष्टि हुन्छ । भाषा विज्ञानका अध्यापक राम लोहनीका अनुसार सुधारवादी नियमले यही वैज्ञानिक निष्कर्षका आधारमा तद्भव र आगन्तुक शब्दमा श, स र ष को सट्टा एउटै स, अनि ण, ञ र न को सट्टा एउटै न लेख्ने वर्णविन्यास सिफारिस गरेको हो । यो नियमले पनि संस्कृतबाट सिधै आएका तत्सम शब्दलाई भने संस्कृतकै नियमअनुसार राख्छ । ठीक यही कुरामा अर्को विवाद छ । नेकशुलेको जिकिर छ कि तत्सम मात्र होइन, तद्भव र आगन्तुक शब्दलाई पनि संस्कृतकै नियम लगाउनुपर्छ । अर्थात् जुन भाषाबाट शब्द आएको हो, त्यही भाषाको उच्चारण बुझेर श वा स लेख्ने निर्णय गर्नुपर्छ । जस्तै अंग्रेजी शेक्सपियरको सुरुको मोटो श नै हुनुपर्छ, आजकल लेख्ने गरिएजस्तो पातलो स वाला सेक्सपियर होइन । रमाइलो कुरो के भने अंग्रेजी भाषामा संस्कृतको श, स र ष खोज्ने कसरी हो ? हरेक भाषाका आफ्नै ध्वनि हुन्छन्, त्यसैले वर्णमाला अलग्गै र विशिष्ट हुन्छ । संस्कृतका श, स र ष ध्वनि अंग्रेजीमा हुने कुरै भएन । यो त सरासर संस्कृतको नियम अंग्रेजीमा लगाउने जिकिर हो । त्यति मात्र होइन, यो नियमले जतिवटा भाषाबाट आगन्तुक शब्द आउँछन्, सबैमा संस्कृतकै वर्ण खोज्न लगाउँछ । अर्थात् उर्दु, फारसी, तामाङ, लिम्बू, अंग्रेजी, फ्रान्सेली सबै भाषामा संस्कृतको नियम लागू गर्ने जिकिर हो यो । यो मतका अनुसार सबै आगन्तुक शब्दलाई नेपाली वर्णविन्यासको एउटै नियम लगाउने हो भने ‘फ्युचर’लाई ‘फुटुरे’ भन्नुपर्ने हुन्छ, ‘स्याम्पेन’लाई ‘चाम्पांगे’ पढ्नुपर्ने हुन्छ । यो तर्क कति सतही छ भने आगन्तुक शब्द भित्रिने प्रक्रियालाई यसले सोझै अनदेखा गर्छ । लोहनी भन्छन्, ‘शब्दहरू प्रवेश हुन्छन् तर शब्दसँगसँगै ध्वनि र वर्ण प्रवेश हुँदैन ।’ अर्थात् जुनकुनै भाषाबाट शब्द भित्रिँदा त्यसलाई जनजीवनले पचाएर आफ्नो बनाएको हुन्छ । बिरानो भाषाको शब्द यो प्रक्रियामा जनजिब्रो एउटा अभ्यासबाट गुज्रिन्छ । फ्युचर शब्द प्रवेश हुँदा अंग्रेजीको स्पेलिङ सिकेर भित्रिने होइन, उच्चारण नै भित्रिने हो । यसो हुँदा कहिलेकाहीँ शब्दले नयाँ रूप पनि लिन्छ । जस्तै सोक्रेटिज शब्द सुकरात, अलेक्जेन्डर चाहिँ सिकन्दर भएर आयो । अब ‘सुकरातका पाइला’ पुस्तक लेखेबापत गोविन्दराज भट्टराईलाई पनि भाषा बिगारेको आरोप लगाउने त ? अनि अंग्रेजीमा दुई शब्दमा लेखिने कोकाकोला नेपालीमा एउटै भयो । जिद्दी नै गर्ने हो भने तिब्बत शब्द तिब्बती भाषामा कसरी उच्चारण हुन्छ भनेर खोज्न एउटा कार्यदल बनाउनुपर्ने हुन सक्छ । सबै आगन्तुक शब्दमा एउटै स र न प्रयोग गर्ने कुरा जनजिब्रोको सम्मान पनि हो र हिज्जेको सजिलो नियम पनि हो । सबैमा संस्कृतकै नियम थोपर्ने हो भने यही प्रक्रिया जटिल हुन जान्छ । अपवाद र एउटा–एउटा शब्द पक्रेर यो बहस सम्भव छैन । लोहनीका शब्दमा, ‘बोल्ने एक थोक लेख्ने अर्थोक भएपछि संस्कृतको नियमअनुसार कान्छालाई काञ्छा, पुन्टेलाई पुण्टे र खास्टोलाई खाष्टो लेख्नुपर्ने हुन्छ ।’
आरोपको रङ
आरोपको रङ हुँदैन, तर थरीथरी रङमा आरोप छ्याप्नचाहिँ सकिन्छ । हिज्जे विवादकै सिलसिलामा प्रा. हेमाङ्ग राजलगायतलाई क्रिस्चियनको पैसा खाएको, भाषा भत्काएको, संस्कृत परम्परा मास्ने षड्यन्त्र गरेको जस्ता आरोप लगाइयो । यस्ता आरोपको सैद्धान्तिक स्रोत हो– संस्कृत भाषाको परम्परा जोगाइराख्ने जिकिर । एक समयका झर्रोवादी आन्दोलनका नेता तारानाथ शर्माले त सुधारवादीको व्यापक भत्सर्ना गर्दै पाणिनी व्याकरण हुबहु पालन गर्नुपर्ने बताएका छन् । त्यसैगरी सर्वोच्च अदालतमा हालिएको रिट निवेदनमा भनिएको छ, ‘नेपाली वर्णविन्यासको सम्बन्ध सृष्टि, अध्यात्म, तन्त्र, ज्योतिष आदि शास्त्रसँग समेत गहिरो रूपमा सम्बन्धित छ ।’ वास्तवमा हिज्जेको विवाद बहकिएर अन्तै पुगिसकेको छ । यसैको पुच्छर पक्रेर स्कुलमा संस्कृत भाषा फेरि पढाउन थाल्नुपर्ने तर्क गरिएको छ । हिन्दू धर्म र संस्कृतिको वर्चस्व कायम गर्ने राजनीतिक अभीष्ट मिसाइएको छ हिज्जे विवादमा । आधुनिक भाषा विज्ञानका तर्कलाई विदेशी संस्कृतिको रूपमा व्याख्या गर्नु र क्रिस्चियनको प्रभावमा हिज्जे सुधार गर्न खोजिएको आरोप लगाइनुमा हिज्जेको स्वाभाविक तर्क मात्र छैनन् । भारतमा मोदी र उनको पार्टीले चलाएको अनुदार हिन्दू राष्ट्रवादको झल्को नेपालमा विभिन्न रूपमा प्रकट हुने गरेको छ । हिन्दू राष्ट्रको नारा यही मेसोमा नवीकरण गरिनु निकै गम्भीर कुरा हो ।
माध्यम भाषाको दायित्व
संस्कृत भाषाको नियमलाई जस्ताको तस्तै लागू गरेन भने सबैथोक भत्किन्छ भन्ने तर्क त ट्रयाक्टर ल्याएर हलोको संस्कृति बिगारे भने जस्तै हो । हलो हराउँछ भन्ने चिन्ता हुनेले संग्रहालयमा ठाउँ खोज्नुपर्छ । त्यसो त शरीरलाई कामै नलाग्ने एपेन्डिक्स पनि मान्छेको शरीरमा बाँकी रहेको छ । फुट्न लाग्यो भने एपेन्डिक्स झिकेर फालिन्छ, जोगाएर राखिन्न । यसो भनेर सुधारवादीले गरेको प्रस्तावमा बहस नै गर्नुहुन्न भनिएको होइन । संस्कृतकै नियम हुबहु हुनुपर्छ भनेपछि अगाडि बढेर बहस नै हुँदैन, फगत जिद्दी हुन्छ । भाषा वैज्ञानिक लोहनी संयुक्त अक्षर देवनागरी लिपिको सुन्दरता भएकाले हटाउनै चाहिँ नहुने तर्क गर्छन् । त्यसैगरी पदयोग र वियोग गर्दा जहाँ–जहाँ अप्ठ्यारो पर्छ, त्यहाँ फुकाउने जिम्मा प्रयोगकर्तालाई छाडिदिनु सही निकास हो । कसैको नाम ‘दीपक कुमार घिमिरे’ रहेछ भने उसलाई संस्कृतको नियमअनुसार जोडेर दीपककुमार लेख भन्ने आदेश दिन मिल्दैन । धेरैको नाम आजकल यसरी नै लेख्ने चलन चलिसक्यो । कसैलाई जोड्न मन लाग्छ भने पनि ठीकै छ । यस्ता प्रसंगमा प्रयोगले गाँठा फुकाउँदै जान्छ । संसारका अनेक भाषामा श, ष र स खोज्ने टन्टा गर्नुभन्दा एउटै स सजिलो छ । लौ हुँदै हुँदैन भने यसलाई पनि प्रयोगमा छाड्ने हो । ह्रस्वदीर्घमा पनि त्यस्तै हो । हरेकले एक–एकजना प्रुफ रिडर साथै लिएर हिँड्न सक्दैन, जनजीवनले यसैउसै सजिलो रोज्छ । संस्कृतको नियम नै हुनुपर्छ भन्ने कुरा भाषिक अधिनायकवाद हो, हजुरआमाकै पालामा डल्याएर राख्ने नियत हो । सर्वोच्च अदालतको आदेशले संस्कृतको ‘शुद्धता’ स्थापित गरिदिने भए संस्कृत भाषा नै जोगाइदिन्थ्यो होला नि ! नेपालको सन्दर्भमा भाषाको बहस यस्तो हुनै सक्दैन । भाषाका हिसाबले सबैभन्दा जटिल मुलुकमध्ये एक हो नेपाल । राज्य पुनर्संरचनाको कामअन्तर्गत भाषाको नीति बनिसकेकै छैन, भर्खर आयोग बनेको छ । सत्तामा पकड भएको समुदायको भाषाको नाम ‘नेपाली’ राखिदिएपछि अरू भाषाचाहिँ अनेपाली हो त भन्ने सवाल उठेको छ । विभिन्न मातृभाषाको इज्जत र अधिकार पुनस्र्थापित गरेर मातृभाषी जनताको शिर उठाउन र उन्नतिको बाटो खोल्न बाँकी नै छ । माध्यम भाषाको दायित्व यो भाषाले कसरी निर्वाह गर्छ ? भाषाको लोकतन्त्रको बहस त यतातिर पो छ । संसारभरि शक्तिशाली समुदायको भाषा स्थापित भएको छ । यो कटु सत्य हो । नेपाली भाषा पनि सत्ताका सबै शक्ति प्रयोग गरेर माध्यम भाषा बनेको हो । लालमोहर, हुकुमप्रमांगी होस् वा राष्ट्रभाषामा सबै जनजिब्रोलाई ढाल्ने कानुनी र परिपत्रको तरिका होस्, माध्यम भाषाका रूपमा अनिवार्य पाठ्यक्रम बनाएर होस् वा ‘टोपी नलगाए प्रवेश निषेध’को प्रशासनिक तरिका अपनाएर होस्, यसलाई माध्याम भाषाको रूपमा स्थापित गरिसकिएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय माध्यम भाषाको रूपमा अंग्रेजी भएजस्तै नेपालको माध्यम भाषा अब यही भाषा भइसक्यो । हिजोसम्म तेरो जिब्रो जेसुकै होस्, यही सिक् भनियो, तर अब सबैको मातृभाषालाई समेत सम्मान गर्दै माध्यम भाषाको दायित्व यसले निर्वाह गर्नुको विकल्प छैन । तर, माध्यम भाषाको दायित्व निर्वाह गर्दा इतिहासलाई बारम्बार सम्झनु जरुरी छ । अर्थात् इतिहासमा तमाम मातृभाषी जनताले भाषाका कारण भोग्नुपरेको अलगाव, बहिष्करण र तिरस्कारको क्षतिपूर्ति पनि यो भाषाको दायित्वभित्र पर्छ । हिजो देवकोटाका पालामा आधासरो संस्कृत शब्द मिसाइयो । आजको साहित्यमा विभिन्न मातृभाषाबाट शब्दहरू आइरहेका छन्, ठेट शब्दहरू छिरेका छन्, संस्कृत धेरै कम भएको छ । हिजोको साहित्य, कानुनी, प्रशासनिक लेखनमा जनजाति, आदिवासी, मधेसीका कुरा हुँदैनथे, आजका पत्रपत्रिकामा ती कथाव्यथा छ्याप्छ्याप्ती आउन थाले । यतिले मात्र पुग्दैन । माध्यम भाषाको रूपमा जनजाति, मधेसी, दलित, महिला, अल्पसंख्यक सबैको ऐना यसले देखाउन सक्नुपर्छ । मधेसी, थारूजस्ता समुदायमा यो भाषाको कुनै साहित्य पढिँदैन, किन ? किनकि उनीहरूको व्यथा यो भाषामा अटेको छैन । सीमान्तकृत समुदायबाट आउने लेखकका लागि यो भाषा यसै अप्ठ्यारो छ, त्यसमाथि संस्कृतका नियम थोपरेर झन् अप्ठ्यारो बनाउन मिल्छ कि मिल्दैन ? माध्यम भाषाको विशेषता त सजिलो हुनु हो । सजिलो यसप्रकार पनि हुनुपर्छ कि तमाम मातृभाषी समुदायका आकांक्षालाई यसले सम्मान गरोस् । शब्दहरू भित्र्याउने, सांस्कृतिक आदान–प्रदान गर्नेलगायत भूमिकामा पनि माध्यम भाषाको भूमिका अत्यन्त लोकतान्त्रिक र लोकमैत्री हुनुपर्छ । त्यसैले संस्कृतको सुन्दरता आत्मसात् गर्ने तर जडता हटाउँदै जाने बाटोले नै भाषालाई रचनात्मक बनाउँछ । यो नै भविष्यमुखी बाटो हो ।
अन्तिममा
रत्नपार्कमा टाँगिएको फ्लेक्स फगत एक बुख्याचा हो । बुख्याचाले तर्साउँछ, तर त्यो नक्कली हुन्छ । यस्तो पहिलोपटक भएको भने होइन । जनजाति, मधेसीले पहिचान खोज्दा जातिवादी, विखण्डनकारी भन्ने नक्कली आरोप लगाइयो । दलित, महिलालगायतलाई सीमित आरक्षणको व्यवस्था गर्दा योग्यताको आधार भत्कियो भनेर हल्ला गरियो । हो, भूपीले भनेझौ यो हल्लैहल्लाको देश हो । किनभने यहाँ पटक–पटक कुनै न कुनै बुख्याचा खडा गरिन्छ र सर्वसाधारणलाई आतंकित पारिन्छ । यो फ्लेक्सले त्यही काम गरेको छ । एक त विवाद भाषाको कानमा अड्केको छ, त्यही कान पनि कागले लगिसकेको छ । फेसबुक, ट्विटरतिर आतंक पोस्ट गर्नेहरूलाई त कान छामेर हेर्न सुझाब दिन सकिन्छ, तर बुख्याचा खडा गरेर मान्छे तर्साउनेहरूलाई के भन्ने ?
नयाँ पत्रिकाबाट साभार
No comments:
Post a Comment